9 صفر - وقوع جنگ نهروان - سال 38 هجرى قمرى

پس از آن كه اميرالمؤمنين على‏بن‏ابى‏طالب علیه السلام در جنگ صفين، با اصرار و درخواست بسيارى از فرماندهان و سپاهيان خود، حكميت را با اكراه پذيرفت و جنگ ميان سپاهيان خود و سپاهيان معاويه را به پايان آورد، گروهى از لشكريان آن حضرت، به پذيرش حكميت اعتراض كرده و آن را اقدامى غيرمشروع و اهانت‏آميز براى خود به حساب آوردند.(1)

حضرت على علیه السلام در پاسخ آنان فرمود: من از آغاز، نيرنگ‏هاى معاويه و عمرو بن ‏عاص را مى‏دانستم و بالا بردن قرآن‏ها را بر روى نيزه‏ها، جز فريب، چيز ديگرى نمى‏ديدم. ولى شما فريفته نيرنگ‏هاى آنان شديد و بر روى من شمشير كشيده و گفتيد: يا على! يا دستور آتش‏بس و خاتمه جنگ را بده و يا با تو مى‏جنگيم و تو را همانند عثمان مقتول، به قتل مى‏آوريم!

حال كه با اصرار شما، حكميت را پذيرفتيم و به آن رضايت داديم، نمى‏توانيم بى‏جهت برگرديم و نقض عهد كنيم. آيا نشنيده‏ايد كه خداوند سبحان در قرآن مجيد مى‏فرمايد: وَ اَوْفُوا بِعَهْدِ اللّهِ اِذا عاهَدتُمْ وَ لاتَنْقُضُوا الأيمانَ بَعْدَ تَوْكيدِها وَ قَدجَعَلْتُمُ اللّهَ عَلَيْكُم كَفيلاً، إنّ اللّهَ يَعْلَمُ ما تَفعَلُونَ.(2)

از آن پس، آنان راه خود را از حضرت على علیه السلام جدا كردند و حضرت على علیه السلام نيز از آنان تبرى نمود.

هنگامى كه حضرت على علیه السلام پس از پايان جنگ صفين، در ربيع‏الاوّل سال 37 قمرى به كوفه بازگشت، اين دسته از معترضان كه به خوارج معروف شدند، از ورود به كوفه خوددارى كرده و به "حرورا" در ناحيه كوفه رفتند و در آن جا متمركز شدند.

ساير همفكران آنان و كسانى كه از حكومت عدل‏پرور امام على علیه السلام ناراضى بودند، به آنان پيوستند.

همگان، منتظر اعلام نتيجه حكميت ماندند. خوارج در اين مدت، اقدام به خلاف‏كارى‏هاى زيادى نمودند و مرتكب جناياتى گرديدند. از جمله چند تن از مؤمنان و هواداران حضرت على علیه السلام، مانند عبدالله‏ بن ‏خبّاب و همسرش و عدى ‏بن ‏حارث را ناجوانمردانه به شهادت رسانيدند. تا اين كه حَكَمَيْن سپاه عراق و سپاه شام در اجتماع بزرگان دو طرف، اعلام نتيجه كرده و با خيانت ابوموسى‏ اشعرى و نيرنگ‏هاى عمرو بن ‏عاص، حكميت به سود معاوية بن ‏ابى‏ سفيان به پايان رسيد. اين أمر، آتش اختلاف‏هاى داخلى و آتش‏افروزى‏هاى خوارج و منافقان را شعله‏ورتر كرد.

منافقان كه ضديت خود با امام على علیه السلام را شدت بخشيده بودند، از حرورا خارج شده و به منطقه‏اى به نام "نهروان" رفته و در آن جا، همه منافقان و دشمنان آن حضرت را گردآورده و اعلان جنگ نمودند.

حضرت على علیه السلام كه هميشه از خون‏ريزى ميان مسلمانان گريزان بود، تلاش زيادى به عمل آورد كه بار ديگر، آتش جنگ شعله‏ورتر نگردد.

به همين جهت برخى از ياران اهل سخن و بيان خود، مانند عبدالله‏ بن ‏عباس و صعصعة بن ‏صوحان را به نزد آنان فرستاد، تا با آنان به تفصيل گفت‏وگو كنند. ولى از اين راه نيز نتيجه مطلوبى به دست نيامد.

منافقان، براى امام على علیه السلام مزاحمت‏هاى زيادى به عمل آورده و هر روز مرتكب جنايت ديگرى مى‏شدند كه صحنه را بر آن حضرت، تنگ كرده و آن حضرت را ناچار به مقابله نمودند.

آن حضرت اعلام بسيج عمومى كرد و با فراهم آورى لشكرى توانمند به سوى نهروان حركت كرد.

امام على علیه السلام در آغاز، از آنان درخواست كرد كه قاتلان عدى‏ بن ‏حارث، عبدالله‏ بن ‏خبّاب و همسرش را به آن حضرت تحويل داده، تا به كيفر جنايات خود برسند.

ولى خوارج از تحويل قاتلان و جنايت‏كاران امتناع كرده و در پاسخ آن حضرت گفتند: همه ما قاتل آنان هستيم!

امام على علیه السلام خود، با آنان چندين بار گفت‏وگو كرد و سرآخر در ميدان نهروان، ضمن خطبه‏اى با آنان اتمام حجت كرد و آنان را از آتش‏افروزى و خون‏ريزى بى‏حاصل مسلمانان برحذر نمود.

هنگامى كه سخنان آن حضرت به پايان آمد، شيون و صداى گريه و ناله تعداد زيادى از منافقان برخاست و از آن حضرت عذرخواهى كرده و توبه نمودند و سپاه نفاق‏پيشه نهروان را ترك كرده و به آن حضرت پيوستند.

حضرت على علیه السلام به آنان امان داد و آنان را به شهرهاى خود بازگردانيد. از تعداد دوازده‏هزار نفر از منافقان كه آماده نبرد بودند، حدود هشت هزار نفر، پس از سخنان حضرت على علیه السلام اظهار ندامت و پشيمانى نمودند و به آن حضرت پيوستند. ولى چهارهزار نفر ديگر بر لجاجت و جهالت خود ادامه داده و آماده نبرد شدند و با شمشيرهاى كشيده به سوى ياران حضرت على علیه السلام حمله آوردند. امام على علیه السلام در اين نبرد، فرماندهى بخش ميمنه سپاه خويش را بر عهده حجر بن ‏عدى ‏كندى، فرماندهى بخش ميسره را بر عهده شبث ‏بن ‏ربعى، فرماندهى سواره‏نظام را بر عهده خالد بن ‏زيد انصارى، فرماندهى پياده‏نظام را بر عهده ابوقتاده ‏انصارى و فرماندهى رزمندگان اهل مدينه را )كه هفتصد يا هشتصد نفر بودند( بر عهده قيس‏ بن ‏سعد انصارى گذاشت و خود فرماندهى باقى رزمندگان را در قلب سپاه بر عهده گرفت.

آن حضرت به ياران خود فرمان داد كه آغاز حمله نكنند و منتظر هجوم دشمن باشند. ولى سران خوارج كه وضعيت را به زيان خود مى‏ديدند و دوسوم نيروهايشان به امام على علیه السلام پيوسته و ضربت مهلك روانى بر آنان وارد شده بود، تحمل را از كف داده و دستور حمله را صادر كردند.

شعله‏هاى جنگ بار ديگر در روز نهم ماه صفرالمظفّر سال 38 هجرى قمرى برافروخته شد و ياران حضرت على علیه السلام و دشمنان آن حضرت به نبردى بى‏امان پرداختند.(3)

نيروهاى خوارج، در مقابل سپاهيان حضرت على علیه السلام پس از ساعتى نبرد تن به تن، توان خويش را از دست داده و به شكست قاطع و شكننده‏اى مبتلا گرديدند. به طورى كه تمامى جنگ‏افروزان خوارج، در اين صحنه بى‏امان به هلاكت رسيدند و تنها نُه نفر از آنان، از ميدان نبرد گريخته و جان سالم به در بردند.

هم چنين چهارصد نفر از آنان به شدت زخمى شدند. حضرت على علیه السلام از كشتن آنان منع كرد و آنان را به خانواده و عشيره‏هاى آنان بازگردانيد.

برخى از آتش‏افروزان خوارج كه در اين نبرد به هلاكت رسيدند، عبارتند از: عبدالله‏ بن ‏وهب ‏راسبى )رهبر خوارج(، حرقوص‏ بن ‏زهير سعدى )از فرماندهان خوارج(، عبدالله‏ بن ‏شجره ‏سلمى )فرمانده بخش ميمنه سپاه خوارج(، زيد بن ‏حصين ‏طايى، أخنس‏ طايى )از دلاوران خوارج(، مالك ‏بن ‏وضّاح، زيد بن ‏عدى )فرزند عدى ‏بن ‏حاتم(، جواد بن ‏بدر، يزيد بن ‏عاصم ‏محاربى و چهارتن از برادرانش و حمزة بن ‏سنان ‏اسدى .

اما آن نُه نفرى كه جان سالم به در بردند، دو نفر به سرزمين سجستان، دو نفر به سرزمين عمّان، دو نفر به يمن، دو نفر به سرزمين جزيره ( ميان دجله و فرات، در شمال‏غربى عراق) و يك نفر به تل‏موزن، گريختند و در همان‏جاها ساكن گرديدند.

اسامى برخى از افرادى كه در آغاز، شيوه خارجى‏گرى پيشه كرده و سپس با نصيحت‏هاى حضرت على علیه السلام و ياران آن حضرت، پشيمان شده و سپاه خوارج را ترك كردند، عبارت است از: شبث ‏بن ‏ربعى، معقل ‏بن ‏قيس، مِسعَر بن ‏فدكى و ابن‏كواء.

اما از ياران حضرت على علیه السلام تنها نُه نفر در اين جنگ به شهادت رسيدند كه اسامى برخى از آنان عبارت است از: عروة بن ‏أناف، صلت ‏بن ‏قتاده، يزيد بن ‏نويره، روبية بن ‏وبر بجلى، سعد بن ‏خالد، عبدالله‏ بن ‏حماد و فياض ‏بن ‏خليل ‏ازدى.

حضرت على علیه السلام پس از پيروزى بر منافقان و شكست قاطع خوارج، به تسليم‏شدگان امان داد و با ظفرمندى به كوفه برگشت.(4)

پی نوشت ها:

1. أنساب‏ الاشراف (بلاذري)، ص 243

2. سوره نحل(16(، آيه 91

3. أنساب‏الاشراف، ص 282

4. نك: أنساب ‏الاشراف، صص 243 و 260؛ وقعة صفين (نصر بن مزاحم)، ص 512، كشف ‏الغمه (علي بن عيسي اربلي)، ج1، ص 363